दिनविशेष – 17 सप्टेंबर: मराठवाडा मुक्ती संग्राम दिन
17 सप्टेंबर हा दिवस मराठवाड्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचा आहे. या दिवशी, 17 सप्टेंबर 1948 रोजी, मराठवाडा निजामाच्या राजवटीतून मुक्त होऊन भारतीय संघराज्यात सामील झाला. हा दिवस मराठवाडा मुक्ती संग्राम दिन म्हणून साजरा केला जातो. हा फक्त मराठवाड्याच्या स्वातंत्र्याचा दिवस नसून, तो लोकशाही, ऐक्य आणि स्वातंत्र्याच्या जिद्दीचा दिवस आहे.
मराठवाडा मुक्ती संग्रामाची पार्श्वभूमी
१) हैदराबाद संस्थान: भारताला 15 ऑगस्ट 1947 रोजी स्वातंत्र्य मिळाले, परंतु त्यावेळी संपूर्ण देश ब्रिटिश भारताबरोबरच विविध संस्थानांमध्ये विभागलेला होता. जुनागढ, काश्मीर आणि हैदराबाद या तीन संस्थानांनी भारतात विलीन होण्यास नकार दिला. मराठवाडा हा हैदराबाद संस्थानाचा एक भाग होता, ज्यावर निजाम मीर उस्मान अली खान याचे राज्य होते.
२) निजामाची हुकूमशाही: निजामाने आपले राज्य स्वतंत्र ठेवण्याचा निर्णय घेतला आणि त्याने आपल्या सैन्याच्या मदतीने जनतेवर अत्याचार सुरू केले. निजामाने भारतीय संघराज्यात सामील होण्यास नकार दिल्याने, मराठवाड्यातील जनतेने स्वातंत्र्यासाठी संघर्ष सुरू केला.
३) रझाकारांचे अत्याचार: निजामाच्या राजवटीची पाठराखण करणाऱ्या रझाकार संघटनेने या स्वातंत्र्य चळवळीला दडपून टाकण्यासाठी हिंसक मार्ग अवलंबला. रझाकारांनी जनतेवर अमानुष अत्याचार केले, ज्यामुळे हा लढा अधिक तीव्र झाला.
४) नेतृत्व: स्वामी रामानंद तीर्थ यांच्या नेतृत्वाखाली मराठवाड्यात हा मुक्ती संग्राम सुरू झाला. त्यांच्यासोबत गोविंदभाई श्रॉफ, अनंत भालेराव, विजयेंद्र काबरा, बाबासाहेब परांजपे आणि इतर अनेक नेत्यांनी या लढ्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली.
५) लोकांचा सहभाग: मराठवाड्यातील गावागावात हा संग्राम लढला गेला. अनेक स्वातंत्र्यसैनिकांनी आपल्या जीवाची पर्वा न करता या लढ्यात भाग घेतला. यात दगडाबाई शेळके, हरिश्चंद्रजी जाधव, विठ्ठलराव काटकर, सूर्यभान पवार, काशीनाथ कुलकर्णी अशा अनेक वीरांचा समावेश होता.
ऑपरेशन पोलो (Operation Polo)
१) सरदार वल्लभभाई पटेल यांची भूमिका: निजामाने शरणागती पत्करण्यास नकार दिल्याने आणि जनतेवरील अत्याचार वाढत असल्याने, तत्कालीन गृहमंत्री सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी कठोर भूमिका घेतली.
२) सैन्य कारवाई: 13 सप्टेंबर 1948 रोजी भारतीय सैन्याने हैदराबाद संस्थानावर ‘पोलीस कारवाई’ सुरू केली, ज्याला ‘ऑपरेशन पोलो’ असे नाव देण्यात आले. भारतीय सैन्य सोलापूरकडून हैदराबादमध्ये घुसले आणि त्यांनी निजामाच्या सैन्यावर हल्ला केला.
३) निजामाची शरणागती: या कारवाईमुळे निजामाची कोंडी झाली. भारतीय सैन्यापुढे निजामाचे सैन्य टिकू शकले नाही. अखेर, 17 सप्टेंबर 1948 रोजी निजामाचा सेनाप्रमुख जन. अल इद्रीस याने शरणागती पत्करली आणि खुद्द निजामानेही भारतीय संघराज्यात सामील होण्याचा निर्णय घेतला.
४) विलीनीकरण: अशा प्रकारे, 17 सप्टेंबर 1948 रोजी मराठवाडा निजामाच्या जोखडातून मुक्त झाला आणि तो भारतीय संघराज्याचा अविभाज्य भाग बनला.
महत्त्व
मराठवाडा मुक्ती संग्राम दिन हा मराठवाड्यातील जनतेच्या त्याग, शौर्य आणि संघर्षाचे प्रतीक आहे. हा दिवस आपल्याला स्वातंत्र्याचे महत्त्व, लोकशाहीचे मूल्य आणि देशाच्या एकात्मतेची आठवण करून देतो. दरवर्षी 17 सप्टेंबर रोजी मराठवाड्यातील सर्व जिल्ह्यांमध्ये हा दिवस मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. या दिवशी हुतात्मा स्मारकावर पुष्पहार अर्पण करून स्वातंत्र्यसैनिकांना आदरांजली वाहिली जाते आणि विविध सांस्कृतिक कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते.
