लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे: एक संघर्षमय जीवन आणि प्रेरणादायी वारसा

लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे: एक संघर्षमय जीवन आणि प्रेरणादायी वारसा

तुकाराम भाऊराव साठे, ज्यांना आपण लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे म्हणून ओळखतो, हे एक महान समाजसुधारक, लोककवी, लेखक आणि लोककलाकार होते. त्यांचे जीवन हे संघर्ष, जिद्द आणि सामाजिक न्यायासाठीच्या लढ्याचे प्रतीक आहे.

बालपण आणि सुरुवातीचे जीवन
अण्णाभाऊंचा जन्म १ ऑगस्ट १९२० रोजी महाराष्ट्रातील सांगली जिल्ह्यातील वाटेगाव येथे झाला. त्यांचे कुटुंब मातंग समाजामध्ये जन्मलेले होते, ज्यामुळे त्यांना लहानपणापासूनच गरिबी, अस्पृश्यता आणि सामाजिक भेदभावाचा सामना करावा लागला. त्यांना फक्त दीड दिवस शाळेत जाण्याची संधी मिळाली, पण गरिबीमुळे त्यांना शाळा सोडावी लागली. तरीही, त्यांनी स्वतःच्या प्रयत्नांनी वाचन आणि लेखनाचे कौशल्य आत्मसात केले.

साहित्यिक प्रवास
अण्णाभाऊ साठे यांनी केवळ साहित्यातूनच नाही, तर आपल्या शाहिरीतूनही समाजप्रबोधनाचे काम केले. त्यांनी ‘फकिरा’, ‘वैजयंता’ आणि ‘चिखलातील कमळ’ यांसारख्या अनेक कादंबऱ्या लिहिल्या. ‘फकिरा’ या त्यांच्या सर्वात प्रसिद्ध कादंबरीला १९५९ साली राज्य सरकारचा उत्कृष्ट कादंबरीचा पुरस्कार मिळाला. त्यांच्या साहित्यातून समाजातील गरिबांच्या आणि शोषितांच्या व्यथांचे वास्तववादी चित्रण दिसते.

राजकीय आणि सामाजिक योगदान
अण्णाभाऊ मार्क्सवादी विचारांनी प्रभावित होते. त्यांनी कम्युनिस्ट चळवळीत सक्रिय सहभाग घेतला. तसेच, संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीतही त्यांचे मोठे योगदान होते. त्यांच्या पोवाड्यांमधून त्यांनी जनतेला एकत्र आणले आणि त्यांच्यात क्रांतीची भावना जागृत केली. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या विचारांचाही त्यांच्यावर मोठा प्रभाव होता. त्यांनी आपल्या साहित्यातून जातीभेदावर आणि विषमतेवर कठोर टीका केली.

लोककलेचा वापर
अण्णाभाऊंनी लोककला, विशेषतः लावणी आणि पोवाडा, यांचा प्रभावी वापर समाजप्रबोधनासाठी केला. त्यांनी अनेक पोवाडे, लावण्या आणि लोकनाट्ये लिहिली, जी आजही लोकप्रिय आहेत. त्यांच्या शाहिरीतून त्यांनी अन्याय, शोषण आणि विषमतेवर प्रहार केला.

वारसा आणि सन्मान
१८ जुलै १९६९ रोजी त्यांचे निधन झाले. त्यांच्या कार्याची दखल घेत भारत सरकारने त्यांच्या नावावर टपाल तिकीट जारी केले आहे. त्यांचे साहित्य आजही अनेकांना प्रेरणा देत आहे. अण्णाभाऊ साठे हे केवळ एक लेखक नव्हते, तर ते एक क्रांतिकारक, समाजसुधारक आणि कष्टकऱ्यांचे नेते होते. त्यांचे जीवन आणि कार्य आपल्याला सांगते की शिक्षण मिळाले नाही तरीही स्वतःच्या जिद्दीने आणि परिश्रमाने माणूस खूप काही साध्य करू शकतो.

अण्णाभाऊ साठे यांच्या अजरामर साहित्यकृतींपैकी ‘फकिरा’ ही कादंबरी एक विशेष स्थान टिकवून आहे. ही केवळ एक मनोरंजक गोष्ट नसून, सामाजिक न्याय आणि मानवी हक्कांसाठीच्या संघर्षाचे ज्वलंत प्रतीक आहे. १९६१ साली या कादंबरीला महाराष्ट्र सरकारचा उत्कृष्ट कादंबरीचा पुरस्कार मिळाला, ज्यामुळे मराठी साहित्याच्या इतिहासात तिचे स्थान आणखीच पक्के झाले.

कादंबरीचा मूळ विषय
‘फकिरा’ कादंबरीचे कथानक स्वातंत्र्यपूर्व काळातील आहे, जिथे ब्रिटिश राजवट आणि समाजात पसरलेला जातीभेद या दोन्हीचा संघर्ष पाहायला मिळतो. कादंबरीचा नायक फकिरा, हा मांग समाजामधील एक तरुण आहे. तो केवळ आपल्या समाजाच्या नव्हे, तर सर्व शोषित, वंचित आणि गरीब लोकांसाठी ब्रिटिशांच्या जुलमी राजवटीविरुद्ध बंड करतो.

कादंबरीतील प्रमुख पात्रे
१) फकिरा: कादंबरीचा नायक. तो एक स्वाभिमानी, धाडसी आणि अन्यायाविरुद्ध लढणारा तरुण आहे. ब्रिटिश सरकार आणि गावातील सावकारांच्या शोषणाविरुद्ध तो उठाव करतो.

२) राधा: फकिराची आई. ती आपल्या मुलाच्या शौर्याचे कौतुक करते, पण त्याच वेळी त्याला सुरक्षित ठेवण्यासाठी धडपडते.
३) विष्णुपंत कुलकर्णी: गावातील एक सुजाण ब्राह्मण. तो फकिराच्या कार्याला पाठिंबा देतो आणि त्याला मार्गदर्शन करतो. त्यांच्या संवादातून ‘माणुसकी’ आणि ‘अन्यायाविरुद्ध उभे राहणे’ या मूल्यांवर भर दिला जातो.

प्रमुख घटना आणि संघर्ष
४) जोगणीचा संघर्ष: वाटेगाव आणि शिगाव या दोन गावांमध्ये जोगणीच्या मालकीवरून जो संघर्ष होतो, तो या कादंबरीचा महत्त्वाचा भाग आहे. या संघर्षातून फकिराचा स्वाभिमान आणि शौर्य जगासमोर येते.

५) ब्रिटिशांविरुद्ध उठाव: फकिरा आणि त्याचे साथीदार गरिबांना मदत करण्यासाठी ब्रिटिशांचा खजिना लुटतात. मात्र, ही लूट वैयक्तिक स्वार्थासाठी नसून, समाजातील भुकेल्या लोकांसाठी असते.

६) हजेरीचा अपमान: ब्रिटिशांनी मांग आणि महार समाजावर लादलेल्या अपमानकारक ‘हजेरी’च्या प्रथेला फकिरा जोरदार विरोध करतो.

कादंबरीचा सामाजिक संदेश
अण्णाभाऊंनी ‘फकिरा’ ही कादंबरी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या झुंजार लेखणीला अर्पण केली आहे. ही कादंबरी केवळ एका नायकाची शौर्यगाथा नाही, तर ती शोषणाच्या विरोधात बंड करण्याचे, माणुसकी टिकवून ठेवण्याचे आणि अन्यायाविरुद्ध लढण्याचे आवाहन करते. फकिराच्या माध्यमातून अण्णाभाऊंनी हे दाखवून दिले आहे की, माणूस जन्माने नव्हे, तर त्याच्या कर्माने महान होतो. त्यांनी या कादंबरीतून समता, बंधुता आणि न्याय या मूल्यांची प्रतिष्ठापना केली आहे.

अण्णाभाऊ साठे यांच्या ‘वैजयंता’ आणि ‘चिखलातील कमळ’ या दोन्ही कादंबऱ्या त्यांच्या इतर साहित्याप्रमाणेच समाजातील उपेक्षित आणि शोषित वर्गाच्या वेदना, संघर्ष आणि जगण्याची धडपड मांडतात. या कादंबऱ्यांमधून त्यांनी स्त्रियांच्या आत्मसन्मानाचा आणि त्यांच्यावरील अन्यायाचा प्रश्न ठळकपणे समोर आणला.

वैजयंता
‘वैजयंता’ ही कादंबरी एका तमाशातील स्त्री कलावंतिणीची कथा सांगते.

१) विषय: ही कादंबरी तमाशा कलावंत म्हणून काम करणाऱ्या एका स्वाभिमानी आणि संघर्षशील स्त्रीची गाथा आहे. पितृसत्ताक समाजामध्ये पुरुषांकडून होणाऱ्या शोषणाला आणि त्यांच्या वासनांध दृष्टिकोनाला ती कसे आव्हान देते, हे यात दाखवले आहे.

२) नायिका: वैजयंता ही नायिका आपल्या कलेशी एकनिष्ठ असून, ती स्वतःच्या आत्मविश्वासावर ठाम राहते. पुरुषांच्या जबरदस्तीला आणि अन्यायाला ती स्पष्टपणे नकार देते.
३) चित्रपट: याच कादंबरीवर आधारित ‘वैजयंता’ नावाचा चित्रपट १९६१ साली प्रदर्शित झाला होता.

चिखलातील कमळ
‘चिखलातील कमळ’ ही कादंबरी समाजामध्ये मुरळी प्रथेमुळे स्त्रियांच्या होणाऱ्या शोषणाचे विदारक चित्रण करते.

१) विषय: ही कादंबरी महाराष्ट्रातील काही भागांत प्रचलित असलेल्या मुरळी प्रथेवर आधारित आहे. या प्रथेनुसार मुलींना खंडोबाला अर्पण केले जाते आणि त्यांना ‘मुरळी’ म्हणून ओळखले जाते. धार्मिकतेच्या नावाखाली त्यांचा कसा शारीरिक आणि मानसिक छळ होतो, हे अण्णाभाऊंनी यात दाखवले आहे.

२) शीर्षकाचा अर्थ: ‘मुरळ्यां’च्या आयुष्यात जरी चिखलासारखे दुःख आणि शोषण असले, तरी त्यांचे हृदय चिखलात उगवलेल्या कमळाप्रमाणे निर्मळ, शुद्ध आणि पवित्र असते, हे या शीर्षकातून सूचित होते.

३) प्रमुख पात्रे: कादंबरीतील मुख्य पात्रे आई तुळसा आणि मुलगी सीता या मुरळ्या आहेत.

४) चित्रपट: या कादंबरीवर आधारित ‘मुरळी मल्हारी रायाची’ हा चित्रपट १९६९ साली प्रदर्शित झाला होता.

अण्णाभाऊ साठे यांच्या ‘फकिरा’ या गाजलेल्या कादंबरीवर लवकरच चित्रपट येणार आहे.
प्रसिद्ध दिग्दर्शक भाऊराव कऱ्हाडे (‘ख्वाडा’, ‘बबन’ आणि ‘टीडीएम’ यांसारख्या चित्रपटांसाठी ओळखले जाणारे) यांनी ‘फकिरा’ या चित्रपटाची घोषणा केली आहे. या चित्रपटातून फकिराची शौर्यगाथा आणि ब्रिटिश राजवटीला त्यांनी दिलेले आव्हान पडद्यावर साकारले जाणार आहे.

या चित्रपटात नाना पाटेकर, सयाजी शिंदे, प्रसाद ओक, मृणाल कुलकर्णी यांच्यासारखे अनेक दिग्गज कलाकार दिसणार असल्याची चर्चा आहे. हा चित्रपट २०२५ मध्ये प्रदर्शित होण्याची शक्यता आहे. त्यामुळे, लवकरच प्रेक्षकांना फकिराची दमदार कथा मोठ्या पडद्यावर पाहता येईल.

‘फकिरा’ चित्रपटाच्या घोषणेवेळी दिग्दर्शक भाऊराव कऱ्हाडे यांनी चित्रपटाच्या कलाकार निवडीबद्दल काही संकेत दिले आहेत, पण मुख्य भूमिकेत कोण असणार हे अजूनही गुलदस्त्यात आहे.
दिग्दर्शक कऱ्हाडे यांनी सांगितले की, ‘फकिरा’ या मध्यवर्ती भूमिकेसाठी एका नवीन कलाकाराला संधी दिली जाणार आहे, जो या भूमिकेसाठी दोन वर्षे मेहनत घेईल आणि स्वतःला पूर्णपणे या भूमिकेत झोकून देईल.

मात्र, चित्रपटात अनेक अनुभवी आणि दिग्गज कलाकारांची मांदियाळी असेल, असेही म्हटले आहे. काही सूत्रांनुसार, या चित्रपटात नाना पाटेकर, सयाजी शिंदे, प्रसाद ओक, मृणाल कुलकर्णी, मकरंद देशपांडे, मुक्ता बर्वे, नागेश भोसले, संदीप पाठक, किरण माने यांसारखे मोठे कलाकार दिसण्याची शक्यता आहे. पण याबद्दल अजून कोणतीही अधिकृत घोषणा झालेली नाही.

थोडक्यात, मुख्य कलाकार कोण असेल हे अद्याप जाहीर झालेले नसले तरी, मराठी चित्रपटसृष्टीतील अनेक मोठे कलाकार या चित्रपटाचा भाग असू शकतात.

दिग्दर्शक भाऊराव कऱ्हाडे यांनी आतापर्यंत दिग्दर्शित केलेले चित्रपट हे प्रामुख्याने ग्रामीण जीवनावर आणि समाजातील वास्तवावर आधारित आहेत. त्यांचे काही प्रमुख चित्रपट असे आहेत:
१) ख्वाडा (Khwada) (२०१५): हा त्यांचा दिग्दर्शक म्हणून पहिला चित्रपट होता. या चित्रपटाने राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कारांमध्ये ‘स्पेशल ज्युरी अवॉर्ड’ आणि इतर अनेक राज्य पुरस्कार जिंकले.

२) बबन (Baban) (२०१८): ‘ख्वाडा’च्या यशानंतर आलेला हा चित्रपट एका महत्त्वाकांक्षी तरुणाच्या प्रेमकथेवर आधारित होता. यात त्यांनी ग्रामीण जीवनातील अनेक बारकावे दाखवले.

३) टीडीएम (TDM) (२०२३): हा त्यांचा तिसरा चित्रपट आहे. या चित्रपटाने थिएटरमध्ये पुरेसे शो न मिळाल्याने मोठी चर्चा झाली होती.

या तीन चित्रपटांव्यतिरिक्त, आता त्यांनी अण्णाभाऊ साठे यांच्या ‘फकिरा’ या कादंबरीवर आधारित चित्रपट बनवण्याची घोषणा केली आहे.